Internationale Dag van de Slaap

De laatste jaren is er meer aandacht voor de gevolgen van slaapproblemen in relatie tot de werkvloer. Hoe kijk jij tegen het probleem aan? 
“Slaap is heel belangrijk. Iedereen kent wel de vakantiejetlag bij reizen door tijdzones, de problemen na een nachtje doorhalen of bij het verzetten van tijd (zomertijd). Slapen zorgt ervoor dat je uitrust, goed herstelt van de vermoeienissen overdag en dat de hersenen zich kunnen herstellen en de indrukken van de dag ervoor kunnen verwerken en ordenen. Om goed en met plezier te kunnen werken is het belangrijk om uitgerust te zijn. Ongeveer 20% van de volwassenen ervaart slaapproblemen die gevolgen hebben voor het functioneren op het werk. Dat is veel, 1 op de 5 mensen. Slaapproblemen hebben invloed op het werk. Bijvoorbeeld een verminderde alertheid, reactiesnelheid, concentratievermogen en vermoeidheid. Maar het werk heeft andersom ook invloed op de slaap. Ik denk dan aan onregelmatige werkpatronen zoals ploegendiensten en nachtdiensten. De Nederlandse Vereniging voor Bedrijfsartsen vindt ‘slapen en werk’ een zeer belangrijk thema en hebben recent een richtlijn ontwikkeld: Nachtwerk en gezondheid. Ook de huisartsen hebben slaap als onderwerp in hun richtlijn Slaapproblemen en slaapmiddelen.” 

Zijn er cijfers bekend over de gevolgen van slaapproblemen in relatie tot werk en wat zijn de meest voorkomende slaapklachten, die zich tijdens werk kunnen uiten? 
“Dit is wel een hele uitgebreide vraag moet ik zeggen. Laten we eerst kijken naar de normale slaap. Hoeveel slaap iemand nodig heeft is individueel bepaald en ook afhankelijk van de leeftijd. Kinderen en pubers hebben meer nodig (10-12 uur), (zeer) oude mensen minder (6 uur). Niet alleen de duur is belangrijk, ook de slaapkwaliteit. De slaap kent een aantal fases die achtereenvolgend moeten worden doorlopen (vier tot vijf cycli). Verstoring hiervan geeft slaapproblemen. Het slapen staat onder invloed van je ‘biologische klok’, iedere dag wordt je lichaam opnieuw ‘gelijkgezet’ met de dagelijkse licht-donkercyclus. Het hormoon melatonine speelt hier de belangrijkste rol in. Ook de indeling in ‘ochtendmensen en avondmensen’ hangt met de interne klok samen. De ene mens functioneert in de ochtend het best en valt na het avond eten direct in slaap, de ander is niet uit bed te krijgen, maar is in de avond op zijn best. Zijn er cijfers? Als gezegd, 20% van de volwassenen heeft slaapproblemen. Slaapproblemen komen naar schatting 1½-2 vaker voor bij nachtwerkers dan bij dagwerkers. Een verstoorde of korte slaap voorspelt ziekteverzuim of aan werk gerelateerde stress, burn-out, maar ook ziekten als overgewicht, suikerziekte, gestoorde afweer, hart- en vaatziekten, herseninfarcten en depressie. De stoornissen in de lichaamsprocessen door onregelmatige diensten kunnen leiden tot het ‘ploegendienstsyndroom’. Symptomen zijn: slapeloosheid, geheugen- en concentratiestoornissen en hoofdpijn. Dit ontstaat door het minder flexibel kunnen omschakelen van dag- naar nachtdiensten en omgekeerd. In de afgelopen jaren deden bedrijfsartsen 30-40 meldingen van deze beroepsziekte. Het is maar een topje van de ijsberg, heel veel wordt niet gemeld. Verstoorde slaap zijn storingen in de duur van de slaap, de diepte van de slaap en het slaapritme. Een enkele verstoring is niet erg, je slaapt wel bij, maar langdurig aangehouden verstoring leidt tot problemen. Onze 24-uurs economie waarbij 18% van de Europese beroepsbevolking in ploegendienst werkt, 15% van de beroepsbevolking in Nederland nachtwerk verricht (plm. 1,3 miljoen mensen) en vluchten met jetlag als gevolg, zorgt dus voor veel slaapproblemen. Na vijf jaar nachtdiensten kan circa 3% van de gevallen van diabetes mellitus bij nachtwerkers worden verklaard door nachtwerk, na 40 jaar nachtdiensten is dat circa 21%. Voor hart- en vaatziekten loopt dit op van circa 4% tot 23% van de gevallen onder nachtwerkers. Daarmee heeft iemand die 40 jaar nachtwerk heeft verricht, een geschat verhoogd risico op diabetes of een hart- of vaatziekte van respectievelijk 7 en bijna 8 procentpunten vergeleken met iemand die geen nachtwerk heeft verricht. Leeftijd in combinatie met jaren blootstelling aan nachtwerk is dus belangrijk.” 

Wat kunnen oorzaken zijn van deze slaapproblemen en wat kunnen de effecten van bijvoorbeeld een slechte nachtrust op de korte en langere termijn zijn? 
“Er zijn diverse oorzaken voor slaapproblemen: diverse ziekten zoals neurologische aandoeningen, artrose, COPD, slaapapneu en pijn bij diverse aandoeningen; maar ook medicijnen, gewoonten, slechte slaaphygiëne, psychosociale problematiek en werkpatronen als ploegendienst en nachtdienst. Ook de biologische klok kan verstoord zijn en er is een aantal specifieke slaapstoornissen (verschuiving slaap-waakritme). De gezondheidseffecten op korte termijn zijn verminderde alertheid, minder reactiesnelheid, minder concentratievermogen, vermoeidheid, stemmingsproblemen, geïrriteerdheid, problemen in sociale omgang en het verhoogd risico op het maken van fouten en ongelukken. Op lange termijn zijn de verhoogde risico’s op overgewicht, suikerziekte, gestoorde afweer, hart- en vaatziekten, herseninfarcten en depressie." 

Wat adviseer je werkenden die langdurig te maken hebben met slaapproblemen? 
“Blijf er niet mee lopen vanwege de risico’s voor jezelf, anderen en het werk. Bespreek het direct met je huisarts, de bedrijfsarts en werkgever. De huisarts kan het slaapprobleem bespreken en behandelen, de bedrijfsarts en de werkgever kunnen gericht maatregelen nemen ten aanzien van het werk."

Welke problemen kom je in de praktijk tegen en in welke mate?
Als bedrijfsarts kom ik veel problemen met de slaap tegen. Wat ik het meeste tegenkom zijn slaapproblemen als onderdeel van een bepaalde ziekte (OSAS, pijn, burn-out, depressie, psychosociale problematiek) en niet zozeer slaapstoornis op zich of slaapstoornissen als gevolg van het werk. Dat vraagt om maatwerk en is op de persoon gericht. Wat dat betreft kom ik te laat in beeld en zouden we meer preventief moeten acteren, zowel werknemer als werkgever in nauwe samenwerking met de bedrijfsarts. Laat ik mij beperken tot de twee grootste problemen: slapeloosheid en nachtdienst. Slapeloosheid of insomnia komt als slaapprobleem het meest voor en is gebonden aan de werknemer, nachtwerk is bij 15% van de werkenden aan de orde en is verbonden aan werk. Slapeloosheid komt voor bij een derde van de bevolking (33%) en bij 7-10% is het zo frequent dat ze voldoet aan de klinische criteria voor insomnia. Aanleg bepaalt voor 38% bij mannen en 59% bij vrouwen de symptomen. Dat betekent dat de symptomen niet alleen maar te wijten zijn aan gedrag, maar dat er twee kwetsbaarheden zijn: de biologische klok en de slaapdruk. Dit laatste is de neiging om te willen slapen bij langer wakker blijven.” 

Wat kun je doen? Voor werknemers zijn de volgende adviezen: regelmaat in opstaan en naar bed gaan, zorg voor donkere slaapkamer, aangename temperatuur en wees kritisch over slaapmedicatie (liever niet doen, effect bij veelgebruik neemt af). Houd TV, smartphones en tablets uit de slaapkamer, de slaapkamer is er voor de slaap en niet voor spelletjes, werk, e-mails of appen. Geen alcohol, koffie of roken voor het slapen gaan. Zorg voor voldoende lange slaap (volwassenen 8 uur). 

Voor werkgevers adviseer ik het volgende: houd met roosteren rekening met de volgende vuistregels: aantal diensten achter elkaar is 2-3, een starttijd van 7 uur of later is wenselijk, optimale reeksduur is 3-4 diensten, rotatiesnelheid 2-3 dezelfde diensten op een rij, aantal rustdagen na een reeks is 2 na 4-5 diensten en 3 na 6 diensten. Duur nachtdienst is maximaal 8 uur. Houd bij avonden en gebroken weekenden rekening met individuele behoeften van werknemers en houd het aantal uur gemiddeld op 34-38 uur afhankelijk van de zwaarte van het rooster. Bespreek slaapproblemen als gevolg van nachtwerk.”

Heb je het idee dat de problematiek op de werkvloer serieus genoeg genomen wordt? 
“Aangezien 15% van de Nederlandse beroepsbevolking nachtwerk verricht, zal slaap veel vaker een onderwerp van beleid moeten zijn dan wel in het beleid zijn opgenomen. In bedrijven met nachtwerk zal in de RI&E aandacht hieraan moeten worden besteed evenals de leeftijdsgroepen die nachtwerk verrichten. Dit laatste kan in de Preventief Medisch Onderzoek (PMO) worden meegenomen (bijvoorbeeld in een vragenlijst over de kwaliteit van de slaap). Bij piloten en vrachtwagenchauffeurs zijn er al regelingen in de zin van werk- en rusttijden. Voor vijftigplussers werkend in nachtdienst zou ook aandacht moeten zijn. Het belang is de gezonde en fitte werknemer, die dat gedurende zijn of haar arbeidzame leven ook blijft, en dat risico’s op latere leeftijd meer worden voorkomen.” 

Heb je vragen of dit onderwerp of preventief advies nodig? Neem dan contact op met Nico via n.nijland@1voud.nl.